ZDROWIE NASTOLATKÓW

A: Na to pytanie można by odpowiedzieć: „a jakie to ma znaczenie?”, „nic mnie to nie obchodzi”, ale... No właśnie jest pewne ALE? Poniżej znajdziecie odpowiedź na to ALE i jeszcze kilka innych ALE.
Od dawna już wiadomo że masa ciała, a przede wszystkim proporcja masy ciała do wzrostu mają znaczenie dla ogólnego samopoczucia, informują o stanie zdrowia, o niedoborach lub nadmiarach, o tym czy mamy energię i chęci do codziennych aktywności. Tuż zaraz po urodzeniu noworodek jest ważony i mierzony, a w następnych latach życia te same parametry są sprawdzane w trakcie tzw. bilansów zdrowia (bilans 2 latka, 4 latka itd.). Na podstawie następujących w czasie zmian wnioskuje się, czy rozwój przebiega prawidłowo. Każdy z wykonanych pomiarów porównywany jest z wartościami zawartymi w tzw. siatkach centylowych.

A: Siatki centylowe to nic innego jak zbiór wartości cech mierzalnych (w tym np. masy ciała, wzrostu, obwodów, fałdów skórno-tłuszczowych), które są charakterystyczne dla osób tej samej płci, wieku i tej samej populacji (np. młodzież krakowska, młodzież warszawska). Jeśli np. 12-latka waży 34 kg, to sprawdzamy jaki odsetek 12-letnich dziewcząt też waży 34 kg. Uwaga! poprawny termin na określenie tego ile ważysz, to „masa ciała” a nie „waga”, gdyż waga to po prostu przyrząd na którym swoją masę ciała mierzysz. Jeśli chcesz jednak użyć określenia „waga” – to możesz, ale wtedy trzeba rozszerzyć i powiedzieć czy napisać „waga ciała”.

A: Siatka centylowa obecnie obowiązująca umożliwia ocenę masy ciała dziewcząt w wieku 10-18 lat (badanie OLA i OLAF w latach 2007-2012).

A: Po sprawdzeniu na siatkach centylowych wiemy, że 34 kg (masa ciała 12-letniej dziewczynki – patrz Q2) są na 10 centylu, co oznacza, że tylko 10% dziewcząt w tym samym wieku i tej samej populacji ma niższą masę ciała i że pozostałe tj. 90% waży więcej. Gdyby masa ciała innej dziewczynki znajdowała się na 70 centylu, oznaczałoby to, że 70% dziewcząt o tym samym wieku waży mniej, a tylko 30% więcej. Takie same zasady stosujemy dla innym zmierzonych parametrów (patrz siatki centylowe masy ciała, wysokości ciała, BMI).
Należy przy tym zaznaczyć, że siatki centylowe zostały opracowane osobno dla dziewcząt, osobno dla chłopców, przy czym sposób odczytu i sposób interpretacji są takie same w przypadku obu płci. Najkorzystniejszym dla zdrowia (taki wniosek powstał na podstawie obserwacji i badań naukowych) jest wynik, w którymi zmierzone parametry są między 10 a 90 percentylem.

A: Światełko alarmujące o tym, że coś jest nie tak, zapala się gdy zmierzona wartość jest poniżej 3 percentyla (świadczy to o niedożywieniu) oraz powyżej 97 percentyla (świadczy to o otyłości). Zakresy ostrzegawcze są między 3-10 oraz 90-97 percentylem. Do 18 roku życia każdy pomiar powinien być porównywany z wartościami na siatkach centylowych – i tu UWAGA – dotyczy to również BMI !! – bardzo ważnego wskaźnika w ocenie niedowagi, nadwagi, czy otyłości.

A: Siatka centylowa obecnie obowiązująca umożliwia ocenę masy ciała chłopców w wieku 10-18 lat (badanie OLA i OLAF w latach 2007-2012).

A: Siatka centylowa obecnie obowiązująca umożliwia ocenę wzrostu chłopców w wieku 10-18 lat (badanie OLA i OLAF w latach 2007-2012).

A: Siatka centylowa obecnie obowiązująca umożliwia ocenę wzrostu dziewcząt w wieku 10-18 lat (badanie OLA i OLAF w latach 2007-2012).

A: BMI (Body Mass Index) to proporcja między masą ciała mierzoną w kg, a wysokością ciała w metrach do kwadratu. Swoje BMI możesz obliczyć, posługując się wzorem:
   BMI = (masa ciała [kg]) / (wzrost [m])²
Obliczenie BMI jest bardzo ważne – z bardzo z prostego powodu. Dwie dziewczyny czy dwóch chłopców mają identyczną masę ciała, ale różnią się zasadniczo wzrostem, np. zarówno 15-letni Wojtek jak i 15-letni Karol ważą 68 kg, ale Wojtek ma 158 cm wzrostu, a Karol – 172 cm i w związku z tym ich sylwetki już na pierwszy rzut oka dość mocno się różnią. Obliczmy ich BMI:
Wojtek: BMI = 68 kg : (1,58)² m = 27,9 kg/m²
Karol: BMI = 68 kg : (1,72)² m = 22,9 kg/m²
Teraz mamy odpowiedź: ich sylwetki się różnią, bo mają różne proporcje wagowo-wzrostowe – i to rzuca się w oczy.

A: Zawsze po obliczeniu BMI swojego, kolegi, czy koleżanki popatrzcie gdzie ta wyliczona wartość BMI znajduje się na siatkach centylowych dla BMI. Jeśli jest między 10-90 percentylem – to jak najbardziej jest Ok. Jeśli jest poza, to sprawdźcie w swoich książeczkach zdrowia ile ważyliście i mierzyliście w okresie dzieciństwa. Jeśli zawsze to było między 3-10 percentylem, to teraz też tak ma prawo być. Jeśli te pomiary były miedzy 90-97 percentylem, to teraz też jest to do przyjęcia. Każdy z nas to przecież indywidualność, nie jesteśmy od jednego szablonu stworzeni, ALE dbajmy o to by nie przegiąć i nie „spaść” poniżej 3 percentyla, lub wywędrować powyżej 97, bo wtedy – wcześniej czy później, będzie to miało zły wpływ na zdrowie i samopoczucie w dalszym życiu.

A: Tak, są siatki centylowe zarówno dla dziewcząt jak i chłopców – patrz dział "Kalkulatory".

A: Wzór na obliczenie BMI jest identyczny jak dla młodzieży młodszej, natomiast sposób interpretacji jest inny. Wg wskazań Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) optymalny dla zdrowia osób dorosłych jest zakres między 18,5 a 24,9 kg/m². Poniżej tych wartości mówimy o niedowadze i konieczne jest wykonanie badań dla określenia stopnia niedowagi (niedożywienia), poznanie przyczyny i podjęcie działań mających na celu poprawę stanu odżywienia (np. stosowanie odpowiedniego jadłospisu). Wartości BMI 25,0-29,9 kg/m² świadczą o nadwadze, przy czym zakres ten jeszcze o niczym złym nie przesądza, bo przyczyną przecież może być rozwinięta masa mięśniowa, z jednocześnie odpowiednią dla zdrowia ilością tkanki tłuszczowej. Wartości BMI powyżej 30 kg/m² wskazują na otyłość, przy czym to też należy rozpatrywać indywidualnie (patrz – Q13).
Interpretacja stanu odżywienia osób dorosłych w oparciu o wskaźnik BMI (wg wskazań WHO)

BMI [kg/m²]	Stan odżywienia
< 16	niedożywienie (3 stopień)
16-16,9	niedożywienie (2 stopień)
17-18,4	niedowaga/niedożywienie (1 stopień)
18,5-24,9	optymalna dla zdrowia proporcja masy ciała do wysokości (zakres normy)
25,0-29,9	nadwaga
30,0-34,9	otyłość (1 stopień)
34,9-39,9	otyłość (2 stopień)
> 40,0	otyłość olbrzymia (3 stopień)

Podsumowując, jeśli matka i jej nastoletnia córka są otyłe, to o otyłości u matki świadczyłaby wartość powyżej 30 kg/m², a u córki powyżej 97 percentyla na siatkach centylowych.

A: Póki nie ma nadmiaru tkanki tłuszczowej – to otyłości po prostu nie ma, ale to nie koniecznie oznacza że wszystko jest OK! Niech tu przykładem będą strongmani, których BMI niejednokrotnie przekracza wartość 30 kg/m², wskazującą na otyłość Przy czym w przypadku strongmanów ilość tkanki tłuszczowej jest w granicach normy, natomiast dobrze jest rozwinięta masa mięśniowa. Czyli teoretycznie wszystko jest w porządku, gdyż nie ma zbyt dużo tłuszczu, a to wysokie BMI wynikało z faktu zbyt wysokiej masy ciała. I ta wysoka masa ciała też jest problemem, gdyż stanowi duże obciążenie dla stawów (głównie kolanowych) oraz kręgosłupa. Patrząc perspektywicznie, nie jest korzystna dla zdrowia i może doprowadzać do rozwoju różnych dolegliwości.

A: Przy określaniu prawidłowej masy ciała oprócz BMI możemy posłużyć się innymi wzorami, np. wzorem Broca, Broca-Brugsha, Bernharda, Pottona, czy Lorentza (przy czym należy zaznaczyć, że są to wzory odpowiednie dla określania prawidłowej masy ciała głównie osób dorosłych).

Osoby	Wzór
Należna masa ciała – wzór Broca z modyfikacjami
kobiety	należna masa ciała [kg] = (wzrost [cm] - 100) x 0,85
mężczyźni	należna masa ciała [kg] = (wzrost [cm] - 100) x 0,90
Należna masa ciała – wzór Broca-Brugsha
wzrot 155-164 cm	należna masa ciała [kg] = (wzrost [cm] - 100)
wzrot 165-175 cm	należna masa ciała [kg] = (wzrost [cm] - 105)
wzrot 176-190 cm	należna masa ciała [kg] = (wzrost [cm] - 110)
Należna masa ciała – wzór Bernharda
należna masa ciała [kg] = wzrost [cm] x obwód klatki piersiowej [cm]* / 240  *u kobiet obwód klatki piersiowej należy mierzyć pod biustem)
Należna masa ciała – wzór Puttona (dla osób o wzroście powyżej 150 cm)
kobiety	należna masa ciała [kg] = wzrost [cm] - 100 - (wzrost [cm] - 100) / 10
mężczyźni	należna masa ciała [kg] = wzrost [cm] - 100 - (wzrost [cm] - 100) / 20
Należna masa ciała – wzór Lorentza (dla osób o wzroście powyżej 150 cm)
kobiety	należna masa ciała [kg] = wzrost [cm] - 100 - 0,5 x (wzrost [cm] - 150)
mężczyźni	należna masa ciała [kg] = wzrost [cm] - 100 - 0,25 x (wzrost [cm] - 150)

Pamiętaj jednak, że bez względu na to jakie obliczenia poczynimy, to ani powyższe wzory, ani samo BMI nie określi ilości tkanki tłuszczowej w Twoim organizmie. Najistotniejszy pozostaje skład ciała, czyli ilość i proporcja między tłuszczową i beztłuszczową masą ciała.

A: Obecnie składowe masy ciała najczęściej są mierzone metodą bioimpedancji elektrycznej. Metoda bioimpedancji elektrycznej polega na wykorzystaniu różnicy w oporności tłuszczowej i beztłuszczowej masy ciała na przepływ stałego prądu elektrycznego niskonapięciowego. Tkanka mięśniowa, kości i inne struktury zawierające dużo wody przewodzą prąd szybciej niż tkanka tłuszczowa. Im wyższa zawartość tłuszczu tym większa oporność.

A: Metodą bioimpedancji elektrycznej można uzyskać następujące informacje o składzie całego ciała:

1. zawartość tłuszczu, a dokładniej tkanki tłuszczowej lub tłuszczowej masy ciała (ang. fat mass, FM) w procentach i kilogramach;
2. zawartość beztłuszczczowej masy ciała (ang. fat free mass, FFM) w procentach i kilogramach;
3. zawartość całkowitej wody ustroju (ang. total body water, TBW) w procentach i litrach;
4. docelowa zawartość tłuszczu (odpowiednio do wieku i płci);
5. docelowa zawartość wody (odpowiednio do wieku i płci);
6. zakres [min-max] prawidłowej masy ciała (odpowiednio do wieku i płci).

Przykładowe aparaty do pomiaru składu ciała metodą bioimpedancji to: Maltron, Bodystat, Omron, Tanita.

A: Tłuszczowa masa ciała jest to ilość całkowitej tkanki tłuszczowej (zbudowanej z komórek tłuszczowych – adipocytów), zarówno tej zlokalizowanej pod skórą, jak i tej zgromadzonej w jamie brzusznej, wokół narządów wewnętrznych.

A: Beztłuszczowa masa ciała obejmuje wszystkie składowe całkowitej masy ciała za wyjątkiem tkanki tłuszczowej, a więc: mięśnie, kości i towarzyszące szkieletowi tkanki, wszystkie organy i narządy wewnętrzne a także wodę ustrojową (tę która jest wewnątrz komórek i w przestrzeniach międzykomórkowych).

A: Całkowita woda ustroju – jak sama nazwa wskazuje, obejmuje wodę znajdującą się wewnątrz wszystkich komórek ciała oraz tzw. wodę zewnątrzkomórkową, np. wodę wchodzącą w skład krwi czy limfy.

A: Istniej taka możliwość np. przy użyciu aparatów wykorzystujących technologię Biospace. W technologii Biospace pomiar składowych masy ciała (np. aparatem InBody s10) odbywa się metodą bioimpedancji, a jeszcze dodatkowo dla każdego segmentu ciała (osobno dla każdej kończyny oraz tułowia) i w kilku częstotliwościach (5, 50, 250, 500, 1000 KHz). Dzięki zastosowaniu tych kilku częstotliwości możliwym staje się różnicowanie beztłuszczowej masy ciała na:
– masę kostną i masę mięśni szkieletowych,
– wodę zewnątrzkomórkową i wewnątrzkomórkową.

A: Taką metodą jest pomiar grubości fałdów skórno-tłuszczowych, jednak aby dokonać takich pomiarów konieczne jest posiadanie specjalnego przyrządu; najczęściej jest to dobrze wykalibrowany fałdomierz typu Harpenden.

A: Fałdy skórno-tłuszczowe najczęściej mierzone są w następujących punktach:
– nad mięśniem trójgłowym ramienia (tricepsem);
– nad mięśniem dwugłowym ramienia (bicepsem);
– pod łopatką;
– nad grzebieniem kości biodrowej;
WAŻNA INFORMACJA Jeżeli poprzestaje się na zmierzeniu jednego tylko fałdu, to zaleca się pomiar fałdu nad mięśniem trójgłowym ramienia.
Interpretację wyników grubości fałdów skórno-tłuszczowych przeprowadza się z zastosowaniem siatek centylowych – odpowiednich dla płci i wieku.

A: Pomiar należy wykonać na tylnej ścianie ramienia – w połowie jego długości, między wyrostkiem barkowym łopatki a wyrostkiem łokciowym (u osób praworęcznych – na lewym ramieniu; u osób leworęcznych – na prawym ramieniu).

A: Pomiar należy wykonać na przedniej ścianie ramienia, w połowie jego długości (u osób praworęcznych – na lewym ramieniu; u osób leworęcznych – na prawym ramieniu).

A: Jest to fałd skośny, biegnący ku dołowi i w bok od dolnego kąta łopatki.

A: Jest to fałd mierzony nad grzebieniem kości biodrowej w linii pachowej przedniej, skośnie.

A: Załóżmy, że masz wykonać praworęcznemu koledze pomiar grubości jego fałdu skórno-tłuszczowego nad tricepsem:

1. niech kolega zegnie lewą rękę w łokciu – zmierz centymetrem odległość między wyrostkiem łokciowym a wyrostkiem barkowym; uzyskaną ilość centymetrów podziel na pół, to ci wyznaczy punkt pomiaru;
2. w wyznaczonym punkcie pomiaru „złap” wystarczającą ilość tkanki tłuszczowej podskórnej, tak by powstał fałd o mniej więcej równoległych bokach;
3. weź do prawej ręki fałdomierz i ustaw pionowo do długiej osi fałdu skórnego;
4. trzymaj fałdomierz tak, by łatwo można było odczytać wynik pomiaru;
5. umieść fałdomierz około 1,5 cm poniżej palca trzymającego fałd skórno-tłuszczowy;
6. naciśnij fałdomierz, aż linie na nim zrównają się;
7. odczytaj wynik po około 4 sekundach od zrównania linii na podziałce fałdomierza;
8. zwróć uwagę czy na podziałce wyniku znajdują się milimetry czy centymetry.

A: Pomiary obwodów dostarczają dużo pożytecznych informacji i z reguły mierzony jest obwód ramienia, obwód talii oraz obwód bioder.

A: Pomiar obwodu ramienia należy wykonać przy ręce wyprostowanej wzdłuż ciała i rozluźnionych mięśniach – w połowie długości ramienia.

A: Pomiar obwodu talii wykonać należy w połowie odległości między dolnym żebrem a górną krawędzią talerza biodrowego (zmierzonych w płaszczyźnie środkowej – pachowej).

A: Pomiar obwodu bioder wykonujemy przez największą wypukłość mięśni pośladkowych. Nogi wyprostowane i złączone, a ciężar ciała równomiernie rozłożony.

A: Wskaźnik WHR (waist hip ratio) otrzymujemy dzieląc obwód talii przez obwód bioder. Jest to tzw. wskaźnik otyłości, który jest bardzo ważny przy prognozowaniu ryzyka chorób krążeniowo-sercowych, cukrzycy typu 2 i wielu innych schorzeń metabolicznych.

A: Wskaźnik WHR nazywany jest wskaźnikiem otyłości i jest przydatny do różnicowania typu otyłości, głównie u dorosłych.
Wyróżniane są dwa typy otyłości:

1. otyłość brzuszna (trzewna, centralna, androidalna, typu „jabłko”) – gromadzenie tłuszczu w jamie brzusznej; częściej stwierdzana jest u mężczyzn niż u kobiet;
2. otyłość pośladkowo-udowa (obwodowa, gynoidalna, typu „gruszka”) – gromadzenie tłuszczu podskórnie, głównie w dolnej części ciała, czyli na biodrach, pośladkach i udach; częściej stwierdzana jest u kobiet niż u mężczyzn.

A: Wskaźnikiem różnicującym, który typ otyłości występuje u danej osoby otyłej jest WHR (waist/hip ratio)
WHR = obwód pasa (cm) / obwód biodr (cm)
Otyłość brzuszna (trzewna, androidalna, typ „jabłko”)
– mężczyźni: WHR>0,9
– kobiety: WHR>0,8
Otyłość pośladkowo-udowa (ginoidalna, typ „gruszka”)
– mężczyźni: WHR<0,9
– kobiety: WHR<0,8
Najbardziej niebezpieczna dla zdrowia jest otyłość brzuszna.

A: Otyłość brzuszna, czyli trzewna (typu jabłko) uważana jest za otyłość typu męskiego. Troszkę humorystycznie mówiąc, dla tego typu otyłości charakterystyczny jest tzw. mięsień piwny, sylwetka wyglądem zaczyna przypominać jabłko. Przy otyłości typu pośladkowo-udowego tkanka tłuszczowa gromadzi się głównie na biodrach, pośladkach i udach, a sylwetka zaczyna przypominać gruszkę. Otyłość pośladkowo-udowa (typu gruszka) częściej stwierdzana jest u kobiet niż u mężczyzn.

A: Wskaźnik obwodu talii do wysokości ciała (waist height ratio – WHtR) jest zalecany do oceny typu otyłości u dzieci i młodzieży
   Wskaźnik WHtR = obwód talii (cm) / wysokość ciała (cm)
Jeżeli wskaźnik WHtR>0,5 – to zarówno u dzieci jak i u młodzieży (zarówno dziewcząt jak i chłopców) świadczy o otyłości typu brzusznego czyli trzewnego. Przy tego typu otyłości może dojść w wieku dorosłym do rozwoju różnego rodzaju chorób, głównie chorób układu krążenia oraz chorób o podłożu metabolicznym, np. cukrzyca typu II.

A: Wskaźnik OMR (Obwód Mięśni Ramienia) jest antropometrycznym wskaźnikiem stanu odżywienia białkowego, inaczej – wskaźnikiem masy mięśniowej. Aby obliczyć wskaźnik OMR musisz zmierzyć obwód ramienia i znać grubość fałdu skórno-tłuszczowego nad mięśniem trójgłowym ramienia (tricepsem)
   OMR = obwód ramienia – (Π x fałd nad tricepsem)
Obliczoną wartość OMR należy sprawdzić na odpowiednich siatkach centylowych. Przy podejrzeniu niedożywienia białkowego można także skorzystać z zakresów zaproponowanych przez Jelliffe’a.
Interpretacja stanu odżywienia białkowego na podstawie wartości OMR

Stan odżywienia białkowego (wg Jelliffe’a)	OMR [cm] kobiety	OMR [cm] mężczyźni
dobry	20,9 - 23,2	22,8 - 25,3
lekkie niedożywienie	18,6 - 20,8	20,2 - 22,7
umiarkowane niedożywienia	16,2 - 18,5	17,7 - 20,1
ciężkie niedożywienie	<16,2	<17,7