ZDROWIE NASTOLATKÓW

A: Sytuacja przykładowa: Masz nadwagę, albo nawet masz prawidłową masę ciała, ale chcesz pozbyć się kilku kilogramów. Pozostajesz od dłuższego czasu na diecie redukcyjnej (prawidłowa nazwa – dieta ubogoenergetyczna). Początkowo twoje samopoczucie było dobre, ale ostatnio odczuwasz zmęczenie, częste bóle, a nawet zawroty głowy, masz problemy ze skupieniem się i zaczynasz mieć kłopoty z nauką. Znajomi zwracają uwagę na twoją bladość i słyszysz „komplementy” w rodzaju – jak ty źle wyglądasz. Czy zlekceważyć te objawy i czekać aż „same przejdą”, czy może wykonać jakieś badania?
Absolutnie nie możesz lekceważyć tych objawów, ale też nie możesz wpadać w panikę. Aby przekonać się dlaczego twój organizm tak reaguje, najlepiej udać się do lekarza. Lekarz z pewnością będzie podejrzewał anemię, ale najpierw zleci ci wykonanie podstawowego badania krwi, jakim jest morfologia.

A: Najlepiej pójść do lekarza i mieć skierowanie na badanie krwi. Możesz również wykonać badanie prywatnie, ale potem trzeba przecież wyniki poprawnie zinterpretować. Nie mniej jednak, współczesny inteligentny człowiek powinien wiedzieć co oznaczają i o czym świadczą podstawowe parametry, więc dla własnej satysfakcji dobrze mieć taką wiedzę.

A: Zajmijmy się najpierw tymi parametrami które mogą mieć związek z wyjaśnieniem przyczyn dolegliwości opisanych we wstępie w przykładowej sytuacji (zmęczenie, ból i zawroty głowy, trudności z koncentracją). W tym aspekcie najważniejsze są krwinki czerwone czyli erytrocyty (RBC) i wszystko co z nimi jest związane.

A: Inna nazwa erytrocytów to czerwone ciałka krwi – dlatego w morfologii mają skrót RBC (z ang. red blood cells). Czerwony kolor erytrocytom nadaje tzw. barwnik krwi, czyli hemoglobina (powoduje to, że krew jest czerwona). Erytrocyty czyli czerwone ciałka krwi są najbardziej liczne spośród elementów morfotycznych (do których należą jeszcze leukocyty czyli białe ciałka krwi oraz trombocyty czyli płytki krwi).

A: Jak sama nazwa wskazuje, są 2 części: hem i globina. Globina to część białkowa, zbudowana z czterech połączonych ze sobą podjednostek, zbudowanych z aminokwasów. Każda podjednostka połączona jest z jedną cząsteczką, która nie jest białkiem, czyli z hemem. W centrum każdej cząsteczki hemu znajduje się atom żelaza. Czyli w jednej cząsteczce hemoglobiny znajdują się 4 atomy żelaza. Na wyniku jaki otrzymasz z laboratorium, hemoglobina jest oznaczona skrótem Hb lub HgB.

A: Hemoglobina ma za zadanie dostarczyć do każdej komórki ciała tlen, który został pobrany w pęcherzykach płucnych przez erytrocyty, znajdujące się we włosowatych naczyniach krwionośnych, oplatających pęcherzyki płucne. Pobrany tlen pochodzi z powietrza atmosferycznego, które dostarczasz do pęcherzyków płucnych w czasie każdego wdechu (oddychasz około 16 razy na minutę).

A: Żelazo jest właściwym transporterem tlenu z płuc do komórek ciała i jeszcze ma w organizmie człowieka takie właściwości, które „wymykają się” spod ścisłych reguł chemicznych. Żelazo w hemie (niebiałkowej części hemoglobiny) jest na +2 stopniu utlenienia. Gdyby to było tak jak jest w chemii, to po przyłączeniu tlenu w płucach żelazo powinno zmienić wartościowość na +3, tymczasem w naszym organizmie ma zdolność przyłączania tlenu bez zmiany wartościowości (pozostaje na +2 stopniu utlenienia – jest to tzw. utlenowanie).

A: Korzyść dla organizmu jest bardzo duża, gdyż dzięki temu że żelazo nie zmienia wartościowości – połączenie z tlenem jest nietrwałe, czyli pobrany w płucach tlen zostaje odłączony od żelaza w tkankach i na zasadzie dyfuzji dostarczany jest do każdej komórki ciała. Taka forma hemoglobiny nosi nazwę oksyhemoglobina.

A: Gdyby żelazo uległo utlenieniu (czyli z +2 stopnia utlenienia przeszło na +3) byłoby to połączenie trwałe. Oznaczałoby to, że pobrany w płucach tlen nie mógłby być oddany komórkom poszczególnych tkanek i narządów naszego ciała. Musisz sobie zdawać sprawę z tego, że tak się dzieje gdy zapalisz papierosa. Pod wpływem składników dymu tytoniowego żelazo ulega utlenieniu, tworzy się tzw. methemoglobina zamiast oksyhemoglobiny. Konsekwencją tego jest fakt, że hemoglobina wprawdzie pobiera tlen w płucach, ale nie ma możliwości oddania go komórkom. Komórki pozostają niedotlenione, a ty nawet nie możesz marzyć o np. osiągnięciu dobrych rezultatów, jeśli uprawiasz sport.

A: Reakcja organizmu zależy od stopnia niedotlenienia. Przy łagodnej formie niedotlenienia początkowo możesz właśnie odczuwać objawy opisane na początku naszych rozważań, czyli: zmęczenie, osłabienie, ból i zawroty głowy i masz problemy z koncentracją. Jeśli wykonane zostało już badanie morfologii krwi, to pewnie będą takie wyniki, które spowodują, że lekarz powie ci że masz anemię, czyli niedokrwistość.

A: Najważniejsze dla rozpoznania anemii są następujące parametry:

RBC	liczba krwinek czerwonych
Hb (Hgb)	hemoglobina
Ht (Hct)	hematokryt (stosunek ilości erytrocytów do całej objętości krwi)
MCV	średnia objętość erytrocytu
MCH	średnia zawartość hemoglobiny w erytrocycie

A: Wartości parametrów ważnych dla rozpoznania anemii zależą od płci i wieku osoby badanej.
Prawidłowe wartości dla młodzieży w wieku 12-18 lat:

Parametr	Jednostka	Chłopcy	Dziewczęta
RBC	mln/mm³	4.03-5.29	3,93-4,90
Hgb	g/L	110-145	108-133
Hct	%	33,9-43,5	33,4-40,4
MCV	fl – ang. fluide ounce femolitry	76,7-89,2	76,9-90,6
MCH	pg (pikogram) 10-12 g	25,2-30,2	24,8-30,2

A: Poszczególne parametry ważne dla rozpoznania anemii mają z reguły zaniżone wartości w stosunku do normy, chociaż są też wyjątki. Za mało w porównaniu do normy będzie krwinek czerwonych (erytrocytów), oraz zbyt niska będzie całkowita ilość hemoglobiny. Obniżony będzie również hematokryt. Zbyt mało będzie hemoglobiny w poszczególnych erytrocytach (zaniżone wartości wskaźnika MCH), natomiast średnia objętość erytrocytu (parametr MCV) może być zarówno zaniżona jak i podwyższona.
Ważne dla dziewcząt! Staraj się nie wykonywać morfologii w czasie menstruacji (miesiączki), gdyż wówczas z reguły hemoglobina może być zaniżona.

A: Najczęstszą przyczyną anemii u młodzieży są niedobory żelaza w organizmie oraz niedobory takich witamin jak witamina B12 oraz kwas foliowy. Z prawidłowym wykorzystaniem żelaza dostarczanego do organizmu związana jest witamina C, która poprawia wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego do krwi.
Oczywiście, nie rozważamy tutaj przypadku nagłej utraty krwi na skutek wystąpienia silnego krwotoku (np. w wyniku wypadku) oraz patologicznej niewydolności szpiku kostnego, gdyż wówczas morfologia musi być zaburzona.

A: Normy zostały opracowane przez Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie w 2017 r. Poniżej przedstawione są normy dla wieku 10-12 oraz 13-18 lat.

Parametr	Jednostka	Wiek (lata)	Chłopcy	Dziewczęta
Żelazo	mg	10-12	10	10 przed miesiączką 15 po miesiączce
		13-18	12	15
Witamina B12	µg kobalaminy/osobę/dobę	10-12	1,8	1,8
		13-18	2,4	2,4
Foliany	µg równoważnika folianów/osobę/dobę	10-12	250	300
		13-18	330	400
Witamina C	mg witaminy C/osobę/dobę	10-12	50	50
		13-18	75	65

A: Przede wszystkim należy wiedzieć, że wyróżnia się 2 rodzaje żelaza: żelazo hemowe zawarte w produktach zwierzęcych i łatwo przyswajalne przez organizm) oraz żelazo niehemowe zawarte głównie w produktach roślinnych i trudniej przyswajalne przez organizm ludzki. Jeśli produkty roślinne zawierają witaminę C lub w ramach tego samego posiłku spożywa się mięso, zwiększa się przyswajalność żelaza niehemowego.
Niedobory żelaza są najczęstszą przyczyną niedokrwistości (niedokrwistość jest określeniem równoważnym z anemią).

A: Ilość żelaza, którą można znaleźć w poszczególnych produktach jest zawsze podawana w przeliczeniu na 100 g produktu. Z produktów zwierzęcych najwięcej żelaza jest w wątrobie, przy czym najwięcej jest w wątrobie wieprzowej – w 100 g znajduje się 18,7 mg żelaza; w 100 g wątroby kurczaka jest 9,5 mg żelaza, podobnie w 100 g wątroby wołowej jest 9,4 mg. Natomiast 100 g pasztetu pieczonego z kurczaka dostarczy 3,3 mg żelaza, a 100 g sardynek w pomidorach – 2,9 mg. Jeśli zjemy 100 g mięsa wołowego lub cielęciny dostarczymy około 3 mg żelaza. 7,2 mg żelaza moglibyśmy dostarczyć do organizmu, gdyby zjedzone było 100 g, ale nie całego jaja, tylko żółtka jaja kurzego.

A: Dobrym źródłem żelaza są:

Produkt	zawartość żelaza w 100 g produktu
otręby pszenne	14,9 mg
pestki dyni	15,0 mg
suche nasiona soi	8,9 mg
fasola biała	6,9 mg
groch	4,7 mg
orzechy pistacjowe	6,7 mg
natka pietruszki	5,0 mg
kasza jaglana	4,8 mg
kasza gryczana	2,8 mg
chleb chrupki	4,0 mg
chleb żytnio pełnoziarnisty	2,5 mg

Pamiętać jednak trzeba, że żelazo z produktów roślinnych gorzej się wchłania z przewodu pokarmowego do krwi, niż żelazo pochodzenia zwierzęcego (ważne dla wegetarian).

A: Zapotrzebowanie wegetarian na żelazo jest około 1,8 razy większe niż u nie wegetarian. Zalecane jest regularne spożywanie produktów bogatych w żelazo, takich jak: nasiona roślin strączkowych, pestki, orzechy, lekko skiełkowane ziarna zbóż, chleb na zakwasie, fermentowane produkty sojowe. Do każdego posiłku powinny być dodawane warzywa i owoce bogate w witaminę C: papryka, natka zielonej pietruszki, kapusta, porzeczki. Ograniczać natomiast trzeba otręby i produkty przygotowane na ich bazie, gdyż mimo dużej zawartości żelaza, otręby zawierają również kwas fitynowy, który ogranicza przyswajanie żelaza przez organizm.

A: Wprawdzie normy żywieniowe określają ile trzeba dostarczać żelaza z pożywieniem, ale przecież może być „upośledzone” wchłanianie z przewodu pokarmowego do krwi i w konsekwencji do całego organizmu. Dlatego aby określić czy mamy wystarczającą dla naszego organizmu ilość żelaza, należy wykonać badanie laboratoryjne o nazwie TIBC. Zdolność wiązania żelaza (TIBC) to badanie, które pozwala oszacować ilość potrzebnego żelaza do maksymalnego wysycenia transferyny białka wytwarzanego przez wątrobę. Transferyna występuje w surowicy krwi i odpowiada za wiązanie żelaza, reguluje jego wchłanianie do krwi oraz transport w surowicy. Wartość niższa niż podana jako norma laboratoryjna zamieszczona na otrzymanym wyniku, świadczy o niedoborze żelaza w organizmie i o niedokrwistości (anemii) z niedoboru żelaza. Żelaza jest również zbyt mało jeżeli jego stężenie w surowicy krwi jest <15%.

A: Gdyby nagle pojawił się apetyt na te niejadalne produkty, może to być sygnał ostrzegawczy, że należy wykonać badania, a także wzmocnić dietę o produkty bogate w żelazo. Aby potwierdzić niedobór żelaza w organizmie należy wykonać badanie TIBC.

A: Najwięcej witaminy C znajduje się w surowych warzywach i owocach (zawsze zawartość podawana jest w 100 g części jadalnych).

Produkt	zawartość witaminy C w 100 g produktu
surowe warzywa
natka pietruszki	178 mg
papryka czerwona	144 mg
jarmuż	120 mg
brukselka	94 mg
brokuły	83 mg
szpinak	68 mg
surowe owoce
dzika róża	300-800 mg
czarna porzeczka	183 mg
truskawki	66 mg
poziomki	60 mg
cytryna	50 mg

Jak widać (wbrew obiegowej opinii) cytryna wcale nie jest najbogatszym źródłem witaminy C. Zapamiętaj – warto jeść wszystkie owoce i warzywa bogate w witaminę C, gdyż ma ona bardzo dobry wpływ na ogólne wzmocnienie odporności organizmu.

A: Odpowiednia podaż w diecie witaminy B12 jest jednym z czynników zapobiegających rozwojowi anemii. Z kolei, jeśli dostarczasz tej witaminy za mało, to wówczas może się rozwinąć anemia z niedoboru witaminy B12 – podobnie jak było w przypadku niedoboru żelaza, gdy wówczas rozwijała się anemia z niedoboru żelaza. Witamina B12 konieczna jest bowiem do prawidłowego wytwarzania czerwonych krwinek w szpiku kostnym, ale także uczestniczy w przetwarzaniu węglowodanów, tłuszczy i białek na energię, więc przeciwdziała osłabieniu i uczuciu zmęczenia czyli głównym objawom anemii.

A: Oprócz typowych zmian w morfologii (obniżenie liczby erytrocytów i hematokrytu, oraz zmniejszenie całkowitej ilości hemoglobiny) cechą charakterystyczną dla anemii z niedoboru witaminy B12 jest zwiększenie wartości parametru MCV (średnia objętość erytrocytu) i wówczas diagnozowana jest tzw. anemia makrocytarna. Przyczyną anemii makrocytarnej może być również niedobór kwasu foliowego.

A: Witamina B12 nie występuje w produktach roślinnych. Źródłem witaminy B12 są produkty pochodzenia zwierzęcego. Prócz tego dość duże ilości tej witaminy mogą być syntetyzowane przez florę bakteryjną przewodu pokarmowego.

A: Najwięcej witaminy B12 znajduje się w 100 g części jadalnych następujących produktów:

Produkt	zawartość witaminy B12 w 100 g produktu
wątroba wołowa	110 µg
wątroba cielęca	60 µg
wątróbka kurczaka	35 µg
wątroba wieprzowa	25 µg
szczupak świeży	24 µg
sardynka w oleju	15 µg
śledź świeży	13 µg
pasztet pieczony	9,3 µg
żółtko jaja kurzego	4,4 µg
ser salami lub ementaler pełnotłusty	2,2 µg

Jeżeli produkty pochodzenia zwierzęcego nie są spożywane, należy rozważyć suplementację witaminy B12.

A: Wprawdzie najbardziej znane niebezpieczeństwo związane z niedoborem kwasu foliowego dotyczy kobiet w wieku rozrodczym (niedobory kwasu foliowego w ciąży grożą rozszczepieniem cewy nerwowej u płodu), ale są również niebezpieczne dla młodzieży. Podobnie jak niedobór witaminy B12, również niedobór kwasu foliowego może prowadzić do rozwoju anemii makrocytarnej (w morfologii – powyżej normy są wartości parametru MCV, czyli średniej objętości erytrocytów).

A: Mówiąc o anemii używane jest z reguły określenie „kwas foliowy”, natomiast jeśli podawana jest zawartość w produktach spożywczych używane jest określenie „foliany” – dlaczego?. Nazwą foliany określane są związki naturalnie występujące w produktach spożywczych, zarówno pochodzenia roślinnego jak i zwierzęcego. Kwas foliowy jest syntetyczną formą folianów. Stosowany jest w suplementach witaminowych oraz dodawany jest do żywności przetworzonej. Kwas foliowy był uważany za dużo lepiej przyswajalny związek niż naturalnie występujące foliany. Udowodniono jednak, że urozmaicona dieta, zawierająca produkty bogate w foliany może być wystarczająca dla potrzeb organizmu młodego człowieka. Natomiast kobiety w ciąży oraz w okresie przed planowaniem ciąży powinny stosować suplementację kwasem foliowym.

A: Najwięcej folianów znajduje się w 100 g części jadalnych następujących produktów:

Produkt	zawartość folianów w 100 g produktu
wątróbka kurczaka	590 µg
wątroba wołowa	330 µg
wątroba cielęca	240 µg
szpinak	193 µg
nasiona suche fasoli białej	187 µg
pietruszka (korzeń)	180 µg
pietruszka (liście)	170 µg
szparagi	150 µg
żółtko jaja kurzego	152 µg
jajo kurze całe	65 µg
ser, musli z rodzynkami i orzechami	100 µg
ser, brie pełnotłusty	60 µg
makaron czterojajeczny	64 µg
chleb żytni pełnoziarnisty	45 µg

A: Produkty zawierające foliany najlepiej spożywać świeże, bez długiego przechowywania, gdyż np. świeże warzywa liściaste przechowywane w temperaturze pokojowej mogą stracić w ciągu trzech dni nawet do 70% wyjściowej zawartości folianów (są wrażliwe na działanie promieni UV). Znaczne straty (50-90% zawartości wyjściowej) następują też podczas gotowania produktów żywnościowych w dużej ilości wody.

A: Oznaczenia we krwi stężenia witaminy B12, kwasu foliowego oraz witaminy C (kwasu askorbinowego) nie są wykonywane rutynowo, ale w uzasadnionych przypadkach jest to możliwe. O niedoborach tych witamin świadczyłyby następujące wyniki:

Stężenie witaminy B12 w surowicy krwi	< 100 pg/ml
Stężenie kwasu foliowego w surowicy krwi	< 3 ng/ml
Stężenie kwasu foliowego w erytrocytach	< 150 ng/ml
Stężenie kwasu askorbinowego w surowicy	< 0,2 mg/dl
Stężenie kwasu askorbinowego w leukocytach	< 7,0 mg/dl

A: Jest to zupełnie realne aby skomponować jadłospis zawierający odpowiednią ilość żelaza, witaminy C i witaminy B12 oraz folianów – patrz dział "Jadłospisy".